ന്യൂഡൽഹി: ഇന്ത്യൻ ബിസിനസ് ലോകത്ത് സുബ്രതോ റോയിയുടെ കഥ ഒരു പ്രചോദനവും വിവാദവുമാണ്. വെറും രണ്ട് ജോലിക്കാരോടെ തുടങ്ങിയ ഒരു ചെറുകിട സാമ്പത്തിക സ്ഥാപനം 12 ലക്ഷം പേർക്ക് തൊഴിൽ നൽകുന്ന ഒരു മഹാസാമ്രാജ്യമായി മാറ്റിയ മനുഷ്യൻ. 2000 രൂപയുടെ നിക്ഷേപത്തിൽ സ്വപ്നങ്ങൾ കെട്ടിപ്പടുത്ത് ഇന്ത്യയിലെ ഏറ്റവും ധനികനായി മാറിയ ഒരു സാധാരണക്കാരൻ. 20-30 രൂപ വീതം ദരിദ്രരിൽ നിന്ന് ശേഖരിച്ച് ഒരു ബിസിനസ് സാമ്രാജ്യം സൃഷ്ടിച്ച തന്ത്രശാലി. 2001 മുതൽ 2010 വരെ സച്ചിൻ ടെൻഡുൽക്കർ, വിരേന്ദർ സെവാഗ്, രാഹുൽ ദ്രാവിഡ് തുടങ്ങിയവർ അണിഞ്ഞ ഇന്ത്യൻ ക്രിക്കറ്റ് ടീമിന്റെ ജേഴ്സിയിൽ 'സഹാര' എന്ന പേര് മുദ്രണം ചെയ്യപ്പെട്ടത്, ഒരു സാധാരണ ഇന്ത്യക്കാരന്റെ അസാധാരണ വിജയത്തിന്റെ പ്രതീകമായിരുന്നു. 1990-കളിൽ ജനിച്ചവർക്ക് 'സഹാര ഇന്ത്യ പരിവാർ' എന്ന പേര് അപരിചിതമല്ല. എന്നാൽ, സുബ്രതോ റോയിയുടെ ജീവിതം ഉയരങ്ങളിലെത്തിയ ഒരു സ്വപ്നത്തിന്റെ ഉദയവും വിവാദങ്ങളുടെ ചുഴലിയിൽ അസ്തമിച്ച സാമ്രാജ്യത്തിന്റെ കഥയുമാണ്.

ബാല്യം: ദാരിദ്ര്യത്തിന്റെ നിഴലിൽ

1948 ജൂൺ 10-ന്, ബിഹാറിലെ അരാരിയയിൽ ഒരു ബംഗാളി ഹിന്ദു കുടുംബത്തിൽ സുബ്രതോ റോയി ജനിച്ചു. പിതാവ് സുധീർ ചന്ദ്ര റോയിയും മാതാവ് ചബ്ബി റോയിയും ധാക്കയിലെ (ഇപ്പോൾ ബംഗ്ലാദേശ്) ഭൂപ്രഭുക്കന്മാരുടെ വംശജരായിരുന്നു. 1947-ലെ ഇന്ത്യാ വിഭജനം കുടുംബത്തിന്റെ സമ്പത്ത് തട്ടിത്തെറിപ്പിച്ചു. ഗോരഖ്പൂരിലെത്തി സ്ഥിരതാമസമാക്കിയ കുടുംബം ദാരിദ്ര്യത്തിലേക്ക് വീണു. സുബ്രതോയുടെ ബാല്യം ദൈനംദിന പോരാട്ടങ്ങളുടെ നിഴലിലായിരുന്നു. ചെറുപ്പത്തിൽ തന്നെ, പിതാവിന്റെ ചെറിയ ബിസിനസിനെ സഹായിക്കാൻ അവൻ തൊഴിലാളിയായി.

വിദ്യാഭ്യാസവും തുടക്കവും

കൊൽക്കത്തയിലെ ഹോളി ചൈൽഡ് ഇൻസ്റ്റിറ്റ്യൂട്ടിൽ സ്കൂൾ വിദ്യാഭ്യാസം നേടിയ സുബ്രതോ, ഗോരഖ്പൂരിലെ ഗവൺമെന്റ് ടെക്നിക്കൽ ഇൻസ്റ്റിറ്റ്യൂട്ടിൽ മെക്കാനിക്കൽ എഞ്ചിനീയറിംഗ് പഠനം ആരംഭിച്ചു. എന്നാൽ, പഠനം പൂർത്തിയാക്കാതെ 1970-കളുടെ തുടക്കത്തിൽ ബിസിനസിലേക്ക് കടന്നു. ഗോരഖ്പൂരിലെ ഒരു ചെറിയ ഫാക്ടറിയിൽ വിൽപ്പന മാനേജരായി ജോലി തുടങ്ങി. ഈ അനുഭവം അദ്ദേഹത്തിന്റെ ബിസിനസ് ദർശനത്തിന് അടിത്തറയിട്ടു  "ചെറുതായി തുടങ്ങി, വലുതായി വളരുക" എന്ന മന്ത്രം അവന്റെ ജീവിതത്തിന്റെ മുദ്രയായി.

സഹാരയുടെ ഉദയം: 2000 രൂപയുടെ സ്വപ്നം

1976-ൽ, ഗോരഖ്പൂരിലെ പരാജയപ്പെട്ട 'സഹാര ഫിനാൻസ്' എന്ന ചിറ്റ് ഫണ്ട് കമ്പനിയിൽ സുബ്രതോ ജോലിയിൽ ചേർന്നു. 1978-ൽ, വെറും 2000 രൂപ നിക്ഷേപത്തിൽ, രണ്ട് ജോലിക്കാരോടെ (ഒരു ടൈപ്പിസ്റ്റും അക്കൗണ്ടന്റും) ആ കമ്പനി ഏറ്റെടുത്തു. അദ്ദേഹത്തിന്റെ തന്ത്രം അതുല്യമായിരുന്നു – ദരിദ്രരും മധ്യവർഗക്കാരും പോലുള്ള സാധാരണക്കാരിൽ നിന്ന് 20-30 രൂപ വീതം ചെറിയ തുകകൾ ശേഖരിച്ച്, 'റെസിഡുവറി നോൺ-ബാങ്കിംഗ് കമ്പനി' (RNBC) മോഡലിൽ പ്രവർത്തിച്ചു. ഈ മോഡൽ, പീർലെസ് ഗ്രൂപ്പിനെപ്പോലെ, ചെറിയ നിക്ഷേപകരെ ആകർഷിച്ചു. "സഹാര ഇന്ത്യ പരിവാർ" എന്ന പേര്, ഒരു കുടുംബത്തിന്റെ ഐക്യത്തെ പ്രതിനിധീകരിച്ചു. സുബ്രതോ 'ചീഫ് മാനേജിംഗ് വർക്കർ' എന്ന് സ്വയം വിളിച്ചു, ജീവനക്കാരെ 'പരിവാർ' അംഗങ്ങളായി കണ്ടു.

1980-കളോടെ, സഹാര ഫിനാൻസ് ഒരു ശക്തമായ സാമ്പത്തിക സ്ഥാപനമായി. 1990-കളിൽ ലഖ്നൗവിലേക്ക് ആസ്ഥാനം മാറ്റി, ഒരു കോൺഗ്ലോമറേറ്റായി വളർന്നു. ധനകാര്യം, റിയൽ എസ്റ്റേറ്റ്, മീഡിയ, ടൂറിസം, ആരോഗ്യം, ഹോസ്പിറ്റാലിറ്റി, വിദ്യാഭ്യാസം തുടങ്ങിയ മേഖലകളിലേക്ക് വ്യാപിച്ചു.

പ്രധാന സംരംഭങ്ങൾ:

• 1992: 'രാഷ്ട്രീയ സഹാര' എന്ന ഹിന്ദി ദിനപത്രം ആരംഭിച്ചു.
• 1990-കളുടെ അവസാനം: പൂനെയ്ക്കടുത്ത് 5000 ഏക്കർ വിസ്തൃതിയിൽ ആംബി വാലി സിറ്റി ടൗൺഷിപ്പ്.
• 2000: സഹാര ടിവി (പിന്നീട് സഹാര വൺ) ആരംഭിച്ചു.
• 2003: 'സഹാര ടൈംസ്' (ഇംഗ്ലീഷ്), 'സഹാര സമയം' (ഹിന്ദി), 'സഹാര ആലമി' (ഉർദു) എന്നീ വാരികകൾ.
• 2010-2012: ലണ്ടനിലെ ഗ്രോസ്വനർ ഹൗസ് ഹോട്ടൽ, ന്യൂയോർക്കിലെ പ്ലാസ, ഡ്രീം ഡൗൺടൗൺ ഹോട്ടലുകൾ വാങ്ങി.

2004-ൽ, ടൈം മാഗസിൻ സഹാരയെ ഇന്ത്യൻ റെയിൽവേയ്ക്ക് പിന്നാലെ രാജ്യത്തെ രണ്ടാമത്തെ വലിയ തൊഴിലുടമയായി വിശേഷിപ്പിച്ചു – 12 ലക്ഷം ജോലിക്കാർ, 9 കോടി നിക്ഷേപകർ, ഇന്ത്യൻ കുടുംബങ്ങളുടെ 13% പേർ. 2019-ൽ, 'സഹാര എവോൾസ്' എന്ന ഇലക്ട്രിക് വാഹന ബ്രാൻഡ് പ്രഖ്യാപിച്ചു. 2012-ൽ, ഇന്ത്യയിലെ 10-ാമത്തെ സ്വാധീനമുള്ള ബിസിനസുകാരനായി സുബ്രതോ കണക്കാക്കപ്പെട്ടു.

ക്രിക്കറ്റിലെ സഹാര: ദേശീയ അഭിമാനം

സുബ്രതോയുടെ ബിസിനസ് ദർശനത്തിന്റെ ശക്തമായ പ്രതിഫലനമായിരുന്നു ഇന്ത്യൻ ക്രിക്കറ്റ് ടീമിന്റെ ജേഴ്സിയിലെ 'സഹാര' ലോഗോ. 2001 മുതൽ 2010 വരെ, സച്ചിൻ, സെവാഗ്, ദ്രാവിഡ്, ഗംഭീർ തുടങ്ങിയ താരങ്ങടിയ ഇന്ത്യൻ ക്രിക്കറ്റ് ടീം ജേഴ്സിയിൽ 'സഹാര' എന്ന പേര് തിളങ്ങി. 2003-ലെ വേൾഡ് കപ്പിലും 2007-ലെ ട്വന്റി20 വേൾഡ് കപ്പ് വിജയത്തിലും (എം.എസ്. ധോണിയുടെ നേതൃത്വത്തിൽ) സഹാരയുടെ പിന്തുണ ശ്രദ്ധേയമായിരുന്നു. ഉത്തർപ്രദേശ് വിസാർഡ്സ് ക്രിക്കറ്റ് ടീമിന്റെ സ്പോൺസർഷിപ്പും സഹാര ഏറ്റെടുത്തു. 'സഹാര ഇന്ത്യ പരിവാർ' എന്ന സ്ലോഗൻ, ദരിദ്രരുടെ സ്വപ്നങ്ങൾക്ക് ചിറക് നൽകുന്ന ഒരു കുടുംബത്തിന്റെ പ്രതിച്ഛായ സൃഷ്ടിച്ചു.

വിവാദങ്ങളുടെ കൊടുങ്കാറ്റ്: സഹാരയുടെ പതനം

എന്നാൽ, ഉയരങ്ങളുടെ പിന്നാലെ വിവാദങ്ങളുടെ കൊടുങ്കാറ്റ്. 2011-ൽ, സെക്യൂരിറ്റീസ് ആൻഡ് എക്സ്ചേഞ്ച് ബോർഡ് ഓഫ് ഇന്ത്യ (SEBI) സഹാരയുടെ 'ഓപ്ഷണലി ഫുൾളി കൺവെർട്ടിബിൾ ഡിബൻചറുകൾ' (OFCDs) വഴി 2.5 കോടി നിക്ഷേപകരിൽ നിന്ന് 25,000 കോടി രൂപ ശേഖരിച്ചത് നിയമവിരുദ്ധമാണെന്ന് ആരോപിച്ചു. സുബ്രതോയുടെ വാദം: "95% നിക്ഷേപകർക്ക് 22,500 കോടി തിരിച്ചടച്ചു, SEBI-യിൽ 64 കോടി മാത്രമേ ബാക്കിയുള്ളൂ." എന്നാൽ, 2014 ഫെബ്രുവരി 26-ന്, കോടതിയിൽ ഹാജരാകാത്തതിന് സുപ്രീം കോടതി അദ്ദേഹത്തെ അറസ്റ്റ് ചെയ്തു. തിഹാർ ജയിലിൽ 58 ദിവസം, പിന്നീട് 2016 മേയ് മുതൽ പരോൾ.

മനുഷ്യത്വത്തിന്റെ മുഖം

വിവാദങ്ങൾക്കിടയിലും, സുബ്രതോയുടെ ദാനധർമം ശ്രദ്ധേയമായിരുന്നു. 2013-ലെ ഉത്തരാഖണ്ഡ് വെള്ളപ്പൊക്കത്തിൽ, 1 ലക്ഷം ബോട്ടിൽ വെള്ളം, ഭക്ഷണ പാക്കറ്റുകൾ, 25 മെഡിക്കൽ വാഹനങ്ങൾ, 10,000 താൽക്കാലിക കെട്ടിടങ്ങൾ എന്നിവ സഹാര നൽകി. കാർഗിൽ യുദ്ധത്തിന് ശേഷം സഹായങ്ങൾ, വിദ്യാഭ്യാസ-ആരോഗ്യ സ്കോളർഷിപ്പുകൾ. 2013-ൽ യൂണിവേഴ്സിറ്റി ഓഫ് ഈസ്റ്റ് ലണ്ടനിൽ ബിസിനസ് ലീഡർഷിപ് ഡോക്ടറേറ്റ്, 2011-ൽ ബിസിനസ് ഐക്കൺ അവാർഡ്, 2007-ൽ ITA ടിവി ഐക്കൺ തുടങ്ങിയ ബഹുമതികൾ.

വിടവാങ്ങൽ: 2023-ലെ അന്ത്യം

2023 നവംബർ 14-ന്, മുംബൈയിലെ ആശുപത്രിയിൽ, 75-ാം വയസ്സിൽ കാർഡിയോ-റെസ്പിറേറ്ററി അറസ്റ്റ് മൂലം സുബ്രതോ റോയി മരണമടഞ്ഞു. കോവിഡിന്റെ ദീർഘകാല രോഗബാധയ്ക്ക് ശേഷമായിരുന്നു അന്ത്യം. ലഖ്നൗവിൽ, ലക്ഷക്കണക്കിന് ജീവനക്കാർ, നിക്ഷേപകർ, ഭക്തർ അന്ത്യകർമത്തിൽ പങ്കെടുത്തു. അദ്ദേഹത്തിന്റെ മരണം, ഇന്ത്യൻ ബിസിനസ് ലോകത്ത് ഒരു യുഗത്തിന്റെ അവസാനമായിരുന്നു.

പാരമ്പര്യം: ഒരു വിവാദ സ്വപ്നം

സുബ്രതോ റോയി – സ്വപ്നകാരനോ, വഞ്ചകനോ? 12 ലക്ഷം തൊഴിലവസരങ്ങൾ സൃഷ്ടിച്ച മഹാനായി ചിലർ കാണുമ്പോൾ, 25,000 കോടി രൂപയുടെ തട്ടിപ്പിന്റെ കുറ്റവാളിയായി മറ്റുചിലർ വിമർശിക്കുന്നു. അദ്ദേഹത്തിന്റെ ജീവിതം, ഇന്ത്യൻ സാമ്പത്തിക വ്യവസ്ഥയുടെ വെളിച്ചവും ഇരുളും പ്രതിഫലിപ്പിക്കുന്നു. "സഹാര ഇന്ത്യ പരിവാർ" ഇന്നും നിലനിൽക്കുന്നു, പക്ഷേ അതിന്റെ സ്ഥാപകന്റെ സ്വപ്നങ്ങൾ വിവാദങ്ങളുടെ നിഴലിൽ. സുബ്രതോ റോയിയുടെ ജീവിതം, ഇന്ത്യൻ ബിസിനസിൻ്റെ ഒരിക്കലും മായ്ച്ചു കളയാനാകാത്ത അധ്യായമാണ്.